बुधवार, 12 जून 2019

संस्कृतकाव्यशास्त्रेऽलंकारविषयकपरम्परा


               

संस्कृतकाव्यशास्त्रे षड्सम्प्रदायास्सन्ति । रस-अलङ्कार-रीति-वक्रोति-ध्वनि-औचित्याः इति । तेषु अलङ्कारस्योद्भवं भामहेन कृतम् । अलङ्कार विषये  मम्मट वक्ति-
                             
उपकुर्वन्ति तं सन्त[i]  
  
काव्यशास्त्रस्येतिहासे रससिद्धान्तपश्चात्  अलङ्कारसिद्धान्त एव प्रामुख्यं भजते । भरतमनु काव्यशास्त्राचार्येषु भामह एव विशिष्टः । ग्रन्थः काव्यालङ्कारनाम्ना प्रथितः ।भामहदण्ड्युद्भटप्रभृतय आचार्या रसं प्राधान्येन नट्यविषयं मत्वा अन्येषु काव्येषु  अलङ्काराणां प्राधान्यं प्रकल्पितवन्तः । काव्येषु अलङ्कारा  एव  अङिगत्वेन प्राधन्येन च  प्रतिपाद्य तैः रसादयो अलङकारणामङ्गरुपेण उपरकाररुपेण च साधिताः । तथा चोक्तं भामहेन-

      न कान्तमपि निर्भूषं विन कान्तमपि निर्भूषं विभाति वनिताननम् ।।[ii]

अर्थात सुन्दरमपि ललनामुखं भूषणैर्विना यथा न शोभते, तथैव सरसकाव्यस्य शोभा  अलङ्काररैव सम्पाद्यते । रसभावादीनामन्तर्भावोऽलङ्कारेषु एव स्वीकृत्य असौ काव्येषु अलङ्काराणामङ्गित्वं रसानाञ्च अङ्गभावं प्रतिपदितवान् ।भामहान्तर  प्रायशः कर्वे आचार्यः काव्येषु अलङकारतत्वस्य प्राधान्यं  तावतकालपर्यन्तं स्वीकुर्वन्तो दरीदृश्यते यावद् आनन्दवर्धनो ध्वनितत्वं सहित्यशास्त्रे प्रतिष्ठाप्य तं ध्वनिं काव्यास्याऽऽत्मत्वेन संस्थापितम् । इत्थमलङ्कारवादिभिराचार्यैः  काव्येषु  अलङ्कारतत्वस्य  प्राधान्यं प्रतिपादितं । काव्येषु  सौन्दर्यस्य रमणीयताय़ाश्त सर्वाण्येव तत्वानि अलङ्कारपदवाचकानि भवन्तीति तेषां मतम् । अत एव काव्यशास्त्रस्य विवेच्यतत्वेषु अलङ्कारतत्वमतिमहत्वपूर्णमस्ति ।

           काव्यसमालोचनोपक्रमोऽलङ्कारविवेचनप्रभवः । अलङ्काराश्च काव्यस्याऽनिवार्योपकरणानि तत्र च प्रमुखानि सौन्दर्याधायकतत्वानि परिगणितानि । अलङ्काराणां समुचितगहनमीमांसाकरणाद् वक्रोक्त्यलङ्कारस्य समुद्भवो बभूव ।  तस्माच्च वक्रोक्तिसम्प्रदायः प्रावर्तते । अनेकेलङ्कारा वाच्यादतिरिक्तं कञ्चिदन्यमर्थमपि बोधयन्ति । यथा  दीपकपर्यायोक्ततुल्ययोगितासमासोक्त्यप्रस्तुतप्रशंसादयोऽलङ्काराः । अयमन्योऽर्थः प्रतीमान एव यस्माच्च ध्वनिसम्प्रदायः प्रावर्तेत । एवञ्च काव्यसमालोचनसिद्धान्तानां मूलकारणमलङ्कारः एव  अतः समालोचनविद्यायाः शास्त्रस्य चाऽलङ्कारशास्त्रमिति नामकरणं समुचितमेव ।

            अलङ्कारशास्त्रस्य लक्ष्यमानेषु ग्रन्थेषु भरतमुनेर्नाट्यशास्त्र प्रथमम् । तत्र नाट्ये  प्रयोज्यानि भूषणाक्षसंघातादीनि षटित्रंशल्लक्षणानि आशीराक्रन्दकपटप्रभृतयः त्रयस्त्रिंशन्नाट्याकृतयश्च प्रतिपादिताः । भूषणाक्षरसंघातौ शोभोदाहरणे तथा । षटित्रंशल्लक्षणान्येवं  काव्यबन्धेषु निर्दिशेत[iii] इति  । अत्र काव्यशब्दो  परममीति  लक्षणानि नाट्यालङ्कतीश्च गुणालङ्कारयोरन्तर्भावं  प्रतिपादयतः  साहित्यदर्पणकारस्य विश्वनाथस्य एषां च  लक्षणनाट्यकाराणां समान्यत एकत्वेऽपि भेदेन  व्यपदेशो गङ्ङलिकाप्रवाहेण । एषु    केषाच्चिद् गुणालङ्कारभानवसन्ध्यङ्ग विशेषान्तर्भावेऽपि नाट्ये  प्रयत्नतः कर्तव्यत्वाद् विशेषोक्तिः । इति वचनेन प्रतीयते । भरतेन पुनः उपमा रुपकं चैव दीपकं यमकं  तथा इत्युपमादयः  स्पष्टोऽलङ्कारशब्देनाभिहिताः ।  एवं  नाट्यशास्त्रे  चतुर्णामेवोल्लेखः । तत्रोपमारुपकदीपकानि सादृश्याभेदेप्रधानानां पश्चाद् विकसतामर्थालङ्काराणां  यमकं च शब्दालङ्काराणां बीजन्युपलक्षणानि वा मन्तु शक्यन्ते । किञ्च भूषणादिलक्षणेभ्योपि पश्चान्तनाम् अलङ्काराणं विकासो मन्यते   भारतादर्वाचीनैराङ्कारिकैः पश्चाद् हेतू-संशय-दृष्टान्त-निदर्शन-गुणातिशयार्थापत्ति लेशप्रभृतीना लक्षणानि तत्तन्नामभिरलङ्कारत्वेन स्वीकृतानि ।

     भूषणार्थक अलं पूर्वकात् कृ धातो  अलङ्क्रियतेऽनेन  अलङ्करोति वेति  निर्वचने करणे भावे वाऽर्थे घञ् प्रत्यये सति अलङ्कारपदं निष्पद्यते । भावे तु  अलङ्कृतिरलङ्कारः इति काव्यसौन्दर्यपदवाचकमेव । अस्मिन्नर्थे शब्दोऽयं व्यापकत्वं धारयति । यथोक्तं वामनाचार्येण- ‘’अलङ्कृतिरलङ्कारः ‘’  करणव्युत्पत्यापुनरलङ्कारशब्दोऽयमुपमादिषु वर्तते।[iv] यद्यपि  वेद-ब्राह्मणोपनिषद्-निरुक्त-व्याकरणग्रन्थेषु अलङ्कारनिर्वचनस्य संकेतः प्राप्यते, उदाहरणानि चोपलभ्यन्ते, तथापि तदानीन्तनयुगे कश्चिदलङ्कारशास्त्रीयो ग्रन्थः आसीदिति निश्चिरुपेण कथयितुं न शक्यते । साहित्यशास्त्रीयग्रन्थेषु सौन्दर्याभिधायकतत्वरुपेण अलङ्कारपदप्रयोगः सुस्पष्टरुपेण भरतमुनिविरचिते नाट्यशास्त्रग्रन्थे दृश्यते। भरतकृतनाट्यशास्त्रमेव प्राचीनतमो ग्रन्थो यत्र अलङ्काराणां शास्त्रीय विवेचनं विद्यते । तत्र चत्वारोऽङकारा निरुपिताः । यथा-

                 उपमारुपकं चैव दीपकं यमकं तथा ।
                 अलङ्कारास्तु विज्ञेयश्चत्वारो नटकाश्रयाः।।[v]

                           भामहमारभ्यालङ्काराणां संख्या  वर्धते ।  भामहस्य  काव्यालङ्कारे ३९  अलङ्काराः स्वीकृताः, रसादयो रसवदाद्यलङ्कारत्वेनैव मताः । दण्डिनः  कव्यादर्शे  चित्रानुप्रासयमकादिशब्दालङ्कारेभ्योऽतिरिक्ताः  ३५ अर्थालङ्कारा निरुपिताः । उद्भटस्य काव्यालङ्कारसंग्रहे  षटसु वर्गेषु  ४१ अलङ्कारा प्रतिपदिताः ।  भोजेन श्रृंगारप्रकाशस्य दशमें प्रकाशे ७२ अलङ्काराः कथिताः  तत्र   ‘’ये शब्दमेव व्युत्पत्या भूषयन्ति ये  शब्दालङ्काराः’’[vi] इति लक्षणं विधाय जाति-गति-वृत्ति-घटना-मुद्रा-च्छाया-युक्ति-उक्ति-भणिति-पणिति-श्रव्यत्व-प्रेक्ष्तव-अभिनेयत्व-अध्येत्व-वाकोवाक्य-प्रश्नोत्तर-प्रहेलिका-गूढ-चित्र-श्लेष—यमक-अनुप्रासरुपाः चतुर्विशतिः शब्दालङ्काराः ‘’अर्थमेव ये व्युत्पत्या भूषयन्ति तेऽर्थालङ्काराः’’[vii] इति  लक्षणं निर्माय- जाति सूक्ष्म-सार-समाहितभाव-विभावना-हेतू-अहेतु-सम्भव-विरोध-दृश्टान्त-व्यतिरेक-अन्योन्य-परिवृत्ति-मीलित-वितर्क-स्मरण-भ्रान्ति-उपमान-अनुमान-अर्थापत्ति—अभाव-आगम-प्रत्यक्षरुपाः चतुर्विशतिरर्थालङ्काराः ‘’शब्दविशेषद्वारकोऽर्थविशेषो येषु प्रतीयते ते उभयालङ्काराः[viii] ‘’ इति  लक्षणं कृत्वा उपमा-रुपक-साम्य-संशय-समाधि-समासोक्ति-सहोक्ति-समुच्चय-तुल्ययोगिता-लेश-अपह्नुति-अप्रस्तुतप्रसंशा-उत्प्रेक्षा-अर्थान्तरन्यास-दीपक-परिकर-क्रम-पर्याय-अतिशय-आक्षेप-विशेष-श्लेष-भाविक- संसृष्टिरुपाश्चतुर्विशंतिरुभयालङ्काराश्च भोजेन निरुपिताः । ततो मम्मटः काव्यप्रकाशे अनुप्रास-यमक-पुनरुक्तवदाभास- वक्रोक्ति-चित्ररुपान, शब्दालङ्कारान निरुप्योपमाप्रभृतीन्  एकषष्टिम्  अर्थालङ्कारान् न्यरुपयद् यत्र संसृष्टिसंकरावपि वर्तते । एवमपप्यदीक्षितं यावदर्थालङ्काराणां संख्या  शताधिका जाता । पण्डितराजेन सप्ततिरेवार्थालङ्काराः स्वीकृताः । नागेशभट्टेन  काव्यप्रकाशनिरुपितेषु एकषष्टावेव  अर्थालङ्कारेषु तदतिरिक्तानामलङ्काराणां यथा संभवमन्तर्भावः साधितः । एवमर्थालङ्कारसंख्यास्वेव  भूयान् विकासः काव्यशास्त्रे परिलक्ष्यते शब्दालङ्कारारास्तु पुनरुक्तवदाभास-अनुप्रास-यमक-श्लेष-वक्रोक्ति-भषासम-चित्रप्रहेलिकारुपेण परिगणिता एव भेदा विकसिताः ।
                      तत्रापि  चित्रप्रहेलिकयोः  अलङ्कारत्वमेव ध्वनि-वदिभिर्निरस्तम् । वस्तुतोऽर्थालङ्काराणामनन्ता भेदाः संभवन्ति । उक्तिवैचित्ररुपा अलङ्कारा भवन्ति । अतएव  ध्वन्वालोके ध्वन्यालोके ध्वन्यभाववादिनां मतस्य प्रतिपादने  ध्वनिकृता वाग्विकल्पामानन्त्येनालङ्काराणाम्  आनन्त्यं सूचितम् ।
                            ‘’ मुखं चन्द्र इव ’’  इत्यत्रोपमा, मुखं चन्द्रः इत्यत्र रुपकं मुख चन्द्रश्च प्रकाशते इत्यत्र मुखचन्द्रयोः प्रस्तुतत्वे प्रकाशनरुपेनैकेन धर्मेण सम्बन्धात् तुल्ययोगिततेत्यादिरुपेणोक्ति प्रकाराणां भेदेनाङ्कारभेदः स्फुट एव ।
                        भामहमनुसृत्य अन्येऽपि अलङ्कारपक्षपातिन आचार्याः स्व-स्व ग्रन्थे अलङ्काराणां विशदं विवेचनं कृतवन्तः, अथ च काव्येषु अलङ्काराणां  अनिवार्यतया स्थितिः तैः  प्रतिपादिता । रुद्रटेन भावनाम्नि अलङ्कारे सर्वस्यापि प्रतीयमानार्थस्यान्तर्भावं विधाय अलङ्कार एव काव्यस्य  प्राणत्वेन निर्धारितः । अत एव आचार्यरुय्यकः अलङ्कारसर्वस्य ‘’ इत्यस्मिन्  ग्रन्थे कथयति-
‘’ इह तावद् भामहोद्भटप्रभृतयश्चिचरन्तनालङ्कारिकाः प्रतीयमानार्थं वाच्योपस्कारक-तयालङ्कारपक्षनिक्षिप्तं मन्यते । रुद्रटेन तु  भावालङ्कारो वाच्योपस्कारत्वेननोक्तः । उत्प्रेक्षा तु स्वमेव प्रतीयमाना कथिता । रसत्प्रेयः प्रभृतौ तु रसभावादिर्वाच्यशोभाहेतुत्वेनोक्तः । तदित्थं त्रिविधमपि प्रतीयमानमलङ्कारतया ख्यापितमेव । वामनेन तु सादृष्यनिबन्धनाया लक्षणाया वक्रकोक्तियलङ्कारत्वे ब्रुवता कश्चित् ध्वनिभेदोऽलङ्कारतयैयोक्तः । केवलं गुणविशिष्टपदरचनात्मिका रीतिः काव्यत्मत्वेनोक्ता । उद्भटादिभिस्तु गुणालङ्काराणां प्रायशः साम्यमेव सूचितम् । तदेवमलङ्कारा एव काव्ये प्राधानमिति प्राच्यानां मतम्[ix] ‘’  
               उपर्युक्तविवेचनेन निष्पद्यते यदलङ्कारवादिभाराचार्यैः काव्येषु अलङ्कारस्यैव प्राधान्यं स्वीकृतम् । ते काव्येषु अलङ्कारनमेवाङ्गिनं प्रतिपाद्य तं  महत्तमं तत्वं प्रत्यपादयन् ।भामह-दण्डयुदभट-रुद्रट-वामनादय आचार्या रसस्य  प्राधान्यमुपेक्ष्य अलङ्काराणां प्रामुख्यमङ्गीकृतवन्तः । तैरलङ्कारा एव काव्यसर्वस्वमित्यपि उद्घोषितम् । काव्यशरीरमलङ्कारैरेव  अलङ्क्रियते । अलङकाराः काव्यसौन्दर्यस्योत्कर्षहेतवः काव्यशोभादायकधर्माश्च सन्ति ।
                                                                    इत्यलम्   


                                                                                             शिव  त्रिपाठी            
                                                                                            शोध्रछात्र (व्याकरणविभाग)

[i] काव्यप्रकाश (प्र.उ.)
[ii] काव्यालंकार
[iii]  ना.शा १७अ.१-५
[iv][iv] काव्यालङ्कारसूत्रवृत्ति
[v][v] नाट्यशास्त्र
[vi] श्रृंगारप्रकाश (द.प्र)
[vii] श्रंगारप्रकाश (द.प्र.)
[viii] श्रृंगारप्रकाश (द.प्र.)
[ix] अलङ्कारसर्ववस्यम्



मंगलवार, 16 अप्रैल 2019

।। संस्कृत का अर्थदायी स्वरुप एवं रोगगार के अवसर ।।


सर्वातिप्राचीन गंभीररहस्यपूर्णता से अलंकृत संस्कृत न केवल वेद, पुराणादि ग्रन्थो तक ही प्रयोजनपूर्ण है ,अपितु संस्कार के दिव्यालंकार से सुशोभित करती हुई बुद्धि के अगाध क्षेत्र मे  अपनी अलौकिकता सिद्ध करने मे पूर्ण चरितार्थ है । जीवन की शुरुवात जिस रुदनात्मक ध्वनि से होती है उसके मूल मे अदृश्यरूप से परा, पश्यन्ती, मध्यमा, वैखरी विद्यमान रहती है । जिसका वैज्ञानिक स्वरूप संस्कृतेतर अन्य किसी भी वाङ्मय मे उपस्थित नही है ।
        संस्कृत भाषा मे निबद्ध दर्न (न्याय- वैशैषिकादि) अणु –परमाणु के जटिल सिद्धान्तो क शैली मे हजारो वर्ष पूर्व प्रस्तुत कर आज के वैज्ञानिको को आश्चर्यान्वित कर रही है ।संस्कृत भाषा से इतर इस जगत  कुछ भी नही है ऐसा कहना उचित ही नही अपितु पूर्णतया प्रामाणिक भी है ,जो आज के युग मे प्रथमतः भारत मे एवं विश्व मे स्थापित वैज्ञानिक युग मे प्रायोगिकरूप मे प्रचलित  है । भारतीय इतिहास की पृष्ठभूमि मे संस्कृत भाषा का ह्रास किस प्रकार से हुआ यह भी चिंतन करने का विषय है ।
                   आज के वर्तमान समय मे रोजगार एक मूलभूत आवश्कता का विषय है । प्राचीनकाल मे जिसप्रकार ज्ञान की महत्ता थी ,आज उसीप्रकार रोजगार की महत्ता को चरितार्थ किया जाता है , अतः प्रत्येक क्षेत्र को रोजगार से जोडकर उसे रोजगारपरक बनाया जा रहा है ,एवं इसी के आधार पर आवश्यक मूलभूत सुविधावों का लाभ भी प्राप्त किया जा रहा है ।
        आज संस्कृत अध्यन करने पश्चात एक विद्यार्थी अपने अध्ययनीय क्षेत्र से किस प्रकार रोजगार प्राप्त करे ,इस विषय पर हमे विचार करना है । किसी भी युवा को यदि रोजगार पाना है तो उसे खुद को एक नये कौशल से निखारना होगा, एक प्रतिवेदन के अनुसार २०२२ तक ३७ फीसदी रोजगार मे नये कौशलों की आवश्यकता होगी , इसी मे कहा गया है कि २०२२ तक भारत की कामगार आबादी ६०करोड के करीब होगी और इसमे ९ फीसदी यानी करीब ५.५ करोड ऐसे रोजगार मे होंगे, जिनका अभी कोई अस्तित्व ही नही है ।
                 संस्कृत भाषा पर आधारित रोजगार वर्तमान संदर्भ मे किस स्तर पर है , और भविष्य के भावी परिप्रेक्ष्य मे इसे किस प्रकार से प्रभावी बनाया जा सकता है । इस विषय पर  संस्कृत जगत पर  कार्यशालायें आयोजित  की जानी चाहिए, ताकि संस्कृत में भी रोजगारपरक कौसलों का नूतन प्रादुर्भाव हो सके ।आज सम्पूर्ण विश्व मे वैश्वीकरण का सूत्रपात हो चुका है ,अतः हमें संस्कृत को एक नये रूप मे प्रस्तुत करना होगा । हमें आधुनिक दृष्टि से वैदिक विज्ञानो के अनेक पहलुवों को परिष्कृतरूप मे प्रस्तुत करना होगा ,एवं  अपने शास्त्रीय ज्ञान को नवीनता से परिलक्षित करना होगा ।
                   वर्तमान २१वी सदी वैज्ञानिकता से ओतप्रोत है, आज वैज्ञानिक चिंतन करने के पश्चात ही प्रतपादित नूतन विद्या के समर्थन हेतू पूर्वशोध एवं  प्रमाणों को आधाररूप  मे ग्रहण करता है ।आश्चर्यान्वित तथ्य है  जो आज नवीन विद्या के रूप मे विश्व मे प्रतिष्ठापित  किया जाता है ,वह संस्कृत भाषा मे पूर्व हि विद्यमान है ,चाहे वो विज्ञान के क्षेत्र मे हो चाहे वो आध्यात्म , आयुर्वेद, , साहित्य, इतिहास, इत्यादि  के क्षेत्र मे  हो सर्वत्र संस्कृत भाषा की समरसता प्राप्त होती है ।   
          संस्कृत भाषा मे निहित ज्ञानविज्ञान, चिकित्साविज्ञान, सूचनाविज्ञान, भौतिकविज्ञान, वनस्पतिविज्ञान, संगणकविज्ञान, यान्त्रकीयविज्ञान, भौगोलिक, भूगर्भीय, गणितीय, अन्तरिक्षविज्ञान इत्यादि समस्त क्षेत्रो मे संस्कृत के लिए समान अवसर है , और इन सब क्षेत्रो पर यदि संस्कृताधारित कार्य किये जाये तो १०० फीसदी सफलता प्राप्त की जा सकती है ।
                              जिन क्षेत्रो पर वैदेशिक लोग आज कार्य कर रहे है उन समस्त कार्यो को पूर्व मे हि भारतीय संस्कृति मे किया चुका है । वर्तमान मे प्रचलित प्लासटिक सर्जरी, शल्यक्रिया आज से ३०००वर्ष पूर्व ही महान आयुर्वेदाचार्य सुश्रुत जी के द्वरा किया जा चुका है , विमानशास्त्र श्री भरद्वाज ऋषि के द्वारा रचित है जिसके आधार पर सर्वप्रथम महाराष्ट्र के बाबू शिवकर तलपडे जी ने इसका प्रयोग किया और सफल भी रहे, इसके ८वर्ष पश्चात राइट बन्धुवों को विमान बनाने की सफलता मिली ,पहिये का अविष्कार रामायणकाल से प्राप्त है हमें , विद्युत उत्पादन की क्रिया भी हमारे ग्रन्थो मे प्राप्त होती है-
     अगस्तसंहिता मे वर्णित विद्युत उत्पादन प्रक्रिया-
                     
संस्थाप्य मृण्मयं पात्रं ताम्रपत्रं सुसंन्स्कृतम् ।
छादयेत शिखिग्रिवेन चाद्रभिः काष्टपासुभिः ।।
दस्तलोषतो निधात्वः संयोगस्तदस्तयोः ।
संयोगज्जायते तेजो यान्मित्रमिति कथ्यते ।।  [i]
इस प्रकार से हमारे संस्कृत वाङ्मय के प्रत्येक क्षेत्र मे अनेक प्रकार के कौशलों को प्रतिपादित किया गया है जिनका हम समुचित अध्यन करके रोजगार प्राप्त कर सकते है ।
संस्कृत भाषा क्यों पढें ? इसका आधुनिक एवं वैज्ञानिक प्रयोजन -
        भाषा  विज्ञान की दृष्टि से संस्कृत भाषा अत्यन्त गंभीर एवं बाह्याभ्यान्तर उभयात्मक प्रयत्नों के मेल से व्यवस्थित और विशेष ध्वनि वाली है ।
        बुद्धिविलास एवं गणितीय तर्क पूर्णता से युक्त यह भाषा न केवल अनुवाद की दृष्टि से विविध आयामो को स्वयं मे निहित किये हुये है, अपितु व्याकरण के गंभीर नियमो से अलंकृत होते हुए भी अत्यन्त सरस एवं सरल है ।
         वाक्कला एवं कर्णप्रिय मधुरता शब्द अर्थ  उभयात्मक अलंकारिता विषय वस्तु प्रतिपादन मे नित्य नवीन चिंतन एवं  भावात्मक विविधता संस्कृत भाषा मे स्वभाविक है ।
        बाल्यावस्था या कौमार्यावस्था मे बच्चे अधिक सहज ही नवीनता की तरफ आकृष्ट होते है ।  आज के भौतिक युग मे प्रायः चिंतन गंभीरता कम हि देखने को मिलती है । बच्चे संस्कृत भाषा के द्वारा सहज प्रिय नवीनत्व तो पाते ही है साथ हि साथ चिंतन की गंभीरता एवं संस्कार की अहेतुक शालीनता से युक्त हो जाते है । जो उनके पूर्ण जीवन मे दिव्यलौकिकता का हेतू बनता है । साथ साथ उनके संपर्क मे आये सभी जीवो को भी सदउद्देशात्मक क्रान्तिपूर्ण भावो से भर देता है ।
        संस्कृत विद्य़ा साक्षात् अर्थदायिनी है, यह न केवल द्रव्य हि दे सकती है ,अपितु  नवीन प्रयोगात्मक- वैज्ञानिक अनुसंधानों का पर्याय भी बन सकती है ।
समाज के पूर्वाग्रह के कारण आमतौर पर यह माना जात है कि संस्कृत भाषा का अध्ययन करना के पश्चात रोजगार की बहुत कम हि संभावनाए है , इस प्रकार की भावना तथ्यहीन होने के साथ साथ समाज की अपरिपक्वता का भी उदाहरण है । संस्कृत भाषा एवं विषय के अध्ययन के पश्चात रोजगार के अनेक अवसर उपलब्ध है , जिनके बारे मे विद्यार्थी को एवं अभिभावकों को जानकारी होना अतिआवश्यक है , तभी संस्कृत के छात्र संस्कृत भाषा के अध्ययन के ओर अभिमुख होंगे ।
                     संस्कृत अध्ययन करने के पश्चात हम किन किन क्षेत्रो मे रोजगार प्राप्त कर सकते है इस विषय पर विचार करेगें । इसे हम दो प्रकार से अलग कर सकते है – १ सर्वकारी क्षेत्र एवं २- निजी एवं सामाजिक क्षेत्र ।
सरकारी क्षेत्र रोजगार के अवसर-
१.      भारतीय प्रशासनिक सेवा
२.      प्राथमिक अध्यापक
३.      प्रशिक्षित स्नातक अध्यपक
४.      प्रवक्ता
५.      सहायक व्याख्याता
६.      अनुसंधान सहायक
७.      सेना मे धर्मगुरू
८.      अनुवादक
९.      योगशिक्षक
१०.  पत्रकार
११.  सम्पादक
१२.  लिपिक
१३.  अन्य सरकारी सेवायें
निजी एवं सामाजिक क्षेत्र
१.      लेखक
२.      ज्योतिषी
३.      वास्तु सलाहकार
४.      पुरोहित
५.      कथा प्रवाचक
६.      शिक्षाशास्त्री
७.      दार्शनिक
८.      नेता
९.      अन्वेषक
१०.  उद्योगपति
इस प्रकार से हम देखते है संस्कृत भाषा पर रोजगार के अवसर अन्य क्षेत्रो की अपेक्षा काफी अधिक संख्या मे उपलब्ध है , अब हम संस्कृत वाङ्मय मे वर्णित रोजगार के विषयों पर विचार करेगें और प्राप्त करेगें की सर्वाधिक क्षमतावों से सम्पन्न एवं सुदृढ है हमारा संस्कृत वाङ्मय , संसाधनों की कमी एवं प्रशासनिक उपेक्षावों का कारण अवश्य ही इसमे कमी आई है परन्तु हमारा वाङ्मय आज भी अपनी पूर्णता से अलंकृत  है । संस्कृत वाङ्मय के विविध आयाम जिनपर रोजगार परक अध्ययन किया जाता है  , और समुचित रोजगार भी प्राप्त किया जा सकता है -
व्याकरण-  आज विविध नित्य प्रयोग्य वस्तुवों के लिए नये संस्कृत शब्दों की आवश्कता है । इस क्षेत्र मे एक  वैयाकरण ही इसकी आपूर्ती कर सकता है नवीन शब्द निर्माणकरिता वैयाकरणों मे होती है । भाषा विज्ञान की दृष्टि से भी संस्कृत व्याकरण अत्यन्त सम्पन्न है , उदाहरण के लिए भर्तृहरि जी का भाषादर्शन-
                विच्छेदग्रहणेथार्नां प्रतिभान्यैव जायते ।
                वाक्यार्थ इति तामाहुः पदर्थैः उपपादिताम् ।।[ii]

किसी वाक्य के शब्दो का अर्थ अलग अलग देखने पर एक दूसरे ही प्रकार की अंर्तदृष्टि मिलती है । शब्दो के अर्थ विश्लेषण से उत्पन्न उस दृष्टि को वाक्य का अर्थ कहा जाता है । व्याकरण के क्षेत्र मे भी इसके माध्यम से नवाचार करके रोजगार प्राप्त किया जा सकता है ।
साहित्य-  शोधकर्ताओं को प्राचीन कवियों की शैली का अवलोकन कर आधुनिक परिप्रेक्ष्य को देखते हुए स्वमूलकृत रचनाओं के लिए प्रेरित होना चाहिए । कवि या लेखक वर्तमान एवं भविष्य की सत्यता को प्रस्तुत कर सकता है । अतः इस क्षेत्र मे भी विद्यार्थी साहित्यिक विधावों का अध्ययन कर सम्मानित रोजगार प्राप्त कर सकता है ।
ज्योतिष- आधुनिक काल के अनुसार शास्त्रीय फलित वास्तु आदि को पुनः व्यवस्थित करे तथा ग्रह नक्षत्रो के अनुसंधान के लिए प्रयत्नशील अनुसंधानकर्ताओ को नासा आदि क्षेत्रो से जोडकर ज्योतिषशास्त्र के अन्तर्गत अनेक क्षेत्रो पर रोजगार प्राप्त किये जा सकते है कुछ प्रमुख विभाग –
Ø  प्रायोगिकपञ्चाङ्गगणित
Ø  खगोलविज्ञान
Ø  वास्तुशास्त्र
Ø  आजीविकाज्योतिष
Ø  ऋतुविज्ञान
Ø  प्राकृतिकापदविज्ञान
Ø  सामुद्रिकशास्त्र
Ø  चिकित्साज्योतिष
इन सभी क्षेत्रो पर समुचित रोजगार प्राप्त किया जा सकता है ।
वेद- वेद सम्पूर्ण संस्कृत जगत के प्राण माने जाते है इसे  जीवन्त बनाए रखने के लिए इसमे वर्णित यज्ञों अनुष्ठानों को जो सम्भव हो सके उसे प्रायोगिकता दे तथा छात्रो को जटामालादि प्रपाठो से पुनः जोडे , वेद अध्ययन करके हम यथोचित सम्मानित रोजगार प्राप्त कर सकते है ।
तंत्र- इसमे वर्णित सत्वप्रधान लोककल्याण पूर्ण रीतीयों को पुनः प्रायोगिकता दे, शोधकर्ताओ को तपश्चर्या मन्त्रजप विविध यंत्र निर्माण एवं जागृत करने की विधि के लिए कार्य दे , नवीनता एवं अनुभवजन्य ज्ञान  को स्विकारे , तन्त्रागम दार्शनिक विचारो को प्रस्तुत कर आप इस क्षेत्र मे भी उचित रोजगार प्राप्त कर सकते है ।
योग- अतिमहत्वपूर्ण संस्कृत वाङ्मय का क्षेत्र इसके विविध आयामो पर पूर्ण प्रयोगात्मक अगर दृष्टि डाले तो प्राप्त होगा , मानवजीवन के लिए अत्यन्त आवश्यक है । आज सम्पूर्ण विश्व इस भौतिक संसार से ऊबकर मन की शान्ति एवं स्वास्थय के लिए योग का सहारा लेता ,इसके शोधक्षेत्र को पूर्ण प्रयोग से  जोडे तो दिव्यदेह से भी आगे है । भारत इसका जनकप्रदेश है अतः सम्पूर्ण संसार भारत की ओर हि अभिमुख होता नजर आता है । वर्तमान सरकार के प्रयास से २२जून को अंर्तराष्ट्रीय योग दिवस  भी मनाया जाता है । छात्र योग विषय से स्नातक करके स्वयं का योगकेन्द्र खोलकर निजी एवं सरकारी रोजगार प्राप्त कर सकते है । वर्तमान सभी प्रदेशो पर योगशिक्षकों को अनिवार्यरूप से रोजगार प्रदान किया जा रहा है ।
आयुर्वेद- संस्कृत वाङ्मय मे वर्णित आयुर्वेद अत्यन्त समाजोपयोगी विषय है , इस विषय पर बी ए एम एस उपाधि प्राप्त करके , सम्मानित रोजगार प्राप्त कर सकते है । संस्कृत वाङ्मय मे  अथर्ववेद एवं रावणसंहिता का प्रतिपाद्य विषय आयुर्वेद ही है , इस क्षेत्र मे रोजगार के पर्याप्त अवसर है ।
रसायन- संस्कृत वाङ्मय मे वर्णित रसायन विषयक ग्रन्थ रसेन्द्रमंगल, रसरत्नाकर, पारदतंत्रविज्ञान  इत्यादि का अध्ययन करके धातुशुद्धि इत्यादि कार्य करके निजी क्षेत्र मे रोजगार उत्पन्न किया जा सकता है । सरकार को चाहिए की इन विषयो पर छोटे छोटे वार्षिक प्रशिक्षण देकर नए रोजगार कौशल प्रदान कर संस्कृत क्षेत्र को बढावा दे ।
पुराण- जीवन कला से शुरू यह पुराणादि भी प्रायोगिक महत्वों से भरा हुआ है ,इसमे वर्णित स्थलो का वर्तमान भौगोलिक स्वरुप गुफाऐ ,कन्दरायें इत्यादि का अध्ययन भी महत्वपूर्ण हो सकता है इसका अध्ययन करके छात्र रोजगार प्राप्त कर सकता है ।
LANGUAGE WITH MANUCRIPTOLOGY-  प्राचीन पाण्डुलिपियों का भाषान्तरीकरण करने के लिए पालि ,प्रकृत, शारदा, ग्रन्थ आदि लिपियो का अध्ययन करके इसमे भी रोजगार प्राप्त किया जा सकता है ।
संस्कृत वाङ्मय मे वर्णित प्रत्येक क्षेत्र  से हम समुचित रोजगार प्राप्त कर सकते है अगर हमे उसका  ज्ञान उच्चस्तरीय संसाधनों से  प्राप्त हो । आज भी संस्कृत को उचित संसाधनो की अत्यन्त आवश्यकता है ।विश्वभर के ४० देशो के २५४ विश्वविद्यालयों मे संस्कृत का अध्यापन किया जाता है । भारत मे १३ संस्कृत विश्वविद्यालय संचालित किए जाते है ।लंडन और आयरलैण्ड के अनेक विद्यालयों मे संस्कृत का अध्यापन अनिवार्यरूप से किया जाता है , भारत के बाद सर्वाधिक जर्मनी मे संस्कृत कालेज है , आपको जानकर आश्चर्य होगा जर्मनी के१४ बडे विश्वविद्यालयों पर संस्कृत विभाग उपलब्ध है । यूएनओ के अनुसार विश्व की ९७फीसदी भाषायें संस्कृत मे प्रभावित है , संस्कृत के शब्दकोष मे सर्वाधिक १०२ अरब ७८करोड ५०लाख  शब्द है ,संगणक मे प्रयुक्त Algorithms संस्क़त मे बने हुए है । फोर्ब्स पत्रिका के अनुसार संस्क़त को संगणक साफ्टवेयर के लिए सबसे बेहतर भाषा माना जाता है । नासा के अनुसार संस्कृत धरती पर बोली जानी वाली सबसे स्पष्ट भाषा है ,नासा के वैज्ञानिकों द्वारा बनाये जा रहे छठे एवं सातवें पीढी के संगणक संस्कृत भाषा पर आधारित होगें । संस्कृत अत्यन्त हि सुदृढ भाषा के रुप मे विश्वविख्यात है ,और रोजगार के सर्वाधिक प्रयत्न इसपर किए जा सकते है । अतः संस्कृत पढकर सिर्फ कर्मकाण्ड ही किया जा सकता ऐसा कहना तथ्यहीन एवं मूर्खतापूर्ण है , अन्तर्राष्ट्रिय स्तर पर बहुत सारे विषय प्रस्तुत किए गये है जिनमे कुछ प्रस्तुत है-
SANSKRIT & SCIENCE
Ø  Environment Science in  Chandogya Upnishd.
Ø  Water Resources & Management in Vastushastra.
Ø  Formulizing The Astadhyayi.
Ø  Building Construction – Concept of Environment in Manusyalaya Chandrika.
Ø  Indian Jyotisa Gleaned through the Chinese Buddhist Canon.
Ø  Architecture in Kautilya Arthasstra  .
Ø  Contribution of vedanto to Modern Physics.
Ø  On Lexical Borrowing from Sanskrit in the modern Scientific Discourse.
Ø  Metallurgy in Ancient Indian Sanskrit literature .
Ø  Sphoto Doctrine & Physics of sound .
Ø  Preventive Medicine in the Charak samhita .
SANSKRITA IN TECHNOLOGY WORLD
Ø  STRATEGIES FOR SEMANTIC REPRESENTATION KARMA KARAK.
Ø  FEATURES OF SVARITA IN THE LIGHT OF SPEECH TOOLS.
Ø  THEORIES OF ANAPHORA RESOLUTION IN TRADITIONAL SANSKRIT TEXT.
Ø  TRANSFER GRAMMER FOR SANSKRIT HINDI MACHINE TRANSTATION.
संस्कृत भाषा अर्थदायी होने के साथ ही मोक्षदायिनी भी है , इसीलिए कहा गया है-
मातेव  रक्षति पितेव हिते नियुक्ते कान्तेव चापि रमयत्यपनीय  खेदम् ।
लक्ष्मीं तनोति वितनोति च दिक्षु कीर्तिं किं किं साधयति कल्पलतेव विद्या ।।
संस्कृत भाषा कल्पवृक्ष के समान है , सबकुछ प्रदान करने मे समर्थ है जो भी आपका अभीष्ट होगा । अतः संस्कृत वाङ्मय के प्रत्येक क्षेत्र से रोजगार प्राप्त कर सकते है 
                 
                         ।। धन्यवाद ।।   
                                  
                           
शिव त्रिपाठी
  


                                                




[i]  अगस्तसंहिता
[ii] वाक्यपदीयम् २.१४३

समासशक्तिविमर्शः यस्मिन् समुदाये पदद्वयं   वा पदत्रयं   वा परस्परं समस्यते स   सम ु दायः   समासः    इति । प्राक्कडारा समासः [i] - समासस...